نگارستان

هواپیمای جت جنگنده F-4 Phantom ملقب به فانتوم یا شبح، يك هواپيمای جنگنده با ماموريت شكاري - بمب ‏افكن و انجام عمليات در هرگونه آب و هوايي و ساخت شرکت مک دانل داگلاس است که به اتکای قدرت و تکنولوژی خیره کننده خود، قادر به انجام ماموريت زیر به بهترین نحو ممکن بوده است:

ايجاد برتري هوايي (air superiority)

ايجاد سپر دفاعي (interdiction)

پشتيباني هوايي نزديك (close air support)

 

جنگنده ضربتی F-4 PhantomII

جنگنده F-4 Phantom، ارزش عملیاتی و رزمی خویش را با برتری مطلق هوایی ایالات متحده در ویتنام در برابر میگ های 19 و 21 ویتنام شمالی، افسانه شکست ناپذیری نیروی هوایی اسرائیل طی جنگ شش روزه در سال 1967 و برتری مطلق نیروی هوایی ایران در جنگ با رژیم صدام در اوایل جنگ با عراق، به اثبات رساند که همه ناشی از وجود این جنگنده ممتاز زمان خود در صحنه نبرد بود.

اولين پرواز F-4 Phantom به تاريخ مي 1958 انجام شد و به سال 1961 به طور رسمي وارد ناوگان نيروي دريايي ايالات متحده شد و سپس نوبت نيروي هوايي ايالات متحده بود كه اين جنگنده را براي ماموريت پشتيباني هوايي نزديك، عمليات ضربتي و ايجاد برتري هوايي مورد ارزيابي قرار دهد.

به سال 1962، اولين نمونه‏ مناسب نيروي هوايي، توسعه يافته و ساخته شد. جنگنده فانتوم2 اي كه براي نيروي هوايي ساخته شد با نام F-4C، اولين پروازش را به تاريخ 27 مي 1963 انجام داد و تحويل اولين سري از جنگنده‏هاي سفارش داده شده براي نيروي هوايي، از تاريخ نوامبر 1963 آغاز گشت.

ميزان بارگذاري مهمات براي عمليات زميني (air-to-ground) در جنگنده F-4 Phantom به طرز حيرت‏ آوري زياد بود و مي‏‎توانست دو برابر بمب‏ افكن B-17 (متعلق به جنگ جهاني دوم) جنگ‏ افزار حمل نمايد. اف4 هاي نيروي هوايي، عمليات شناسايي نيز انجام مي‏دادند. همچنين عمليات ديگري با نام "Wild Weasel" بر ضد يگان هاي پدافند موشكي زمين به هوا صورت مي‏گرفت.

این هواپیما از دو موتور توربوجت ساخت شرکت جنرال الکتریک برای تولید نیروی تراست خود با قدرتی معادل 8055 کیلوگرم کشش بهره می برد و لازم به ذکر است موتور این جنگنده دارای پس سوز نیز می باشد. حداکثر سرعت این هواپیما برابر 2 ماخ معادل 2500 کیلومتر بر ساعت بوده و بردی معادل 2000 کیلومتر دارد. این جنگنده عملیاتی بال پایین بوده و از 1 سکان عمودی قائم بهره می برد. همچنین ورودی های موتور این هواپیما نیز کاملا ً در طرفین بدنه قرار گرفته و انتهای بال های آن نیز برای بهبود بعضی خواص آیرودینامیکی مثلاً برای رول(پیچیدن) به صورت شکسته تعبیه شده است.

از ویژگی های بارز این جنگنده می توان به تغییر پذیری زیاد، سازگاری بیش از حد، اجرای نقش برتری هوایی و انجام عملیات هوا به هوا و هوا به زمین به نحو احسن نام برد. این هواپما اصولاً یک هواپیمای ناو نشین بوده و از این حیث، جنگنده F-14 Tomcat جانشین آن شده است.

خروجی موتور این جنگنده عملیاتی زیر بدنه و زیر سکان عمودی آن واقع شده و سکان افقی آن نیز رو به پایین است و این نیز یک ویژگی بارز به شما می رود. همچنین از دیگر ویژگی های آن می توان به بقا پذیری و تمام جوی بودن آن اشاره کرد به طوری که حتی با یک موتور نیز قابل رسیدن به مقصد است و از این نظر، آنرا بقاپذیرترین هواپیما نامیده اند.

هواپیمای جت جنگنده F-4 Phantom، طی دوره خدمت، دارای بالاترین ارقام فروش چه توسط خود آمریکا و چه توسط متحدانش بوده است، به طوری که حدود 3000 فروند آن تحویل نیروهای هوایی و دریایی ایالات متحده شده و حدود 2000 فروند دیگر نیز به ممالک هم پیمان آمریکا تحویل داده شده است. کشور ما نیز در زمان حکومت گذشته، یکی از خریداران اصلی فانتوم بود و اکنون نیز هواپیمای اصلی کشورمان محسوب می شود. بنابه اظهار نظر کارشناسان، بین سالهای 1347 تا 1357  تعداد 270 فروند فانتوم در مدلهای D و E و شناسایی (RF-4E) به ایران تحویل داده شد. عمدهء فانتوم های کشورمان در پایگاه های هوایی نوژه همدان، بندرعباس، چابهار و بوشهر مستقر هستند.

وقتی یک جنگنده، قادر است 15 رکورد جهانی را کسب کند و در زمانی که دنیای تکنولوژی پیشرفت سرسام آوری دارد، قادر به ادامه تولید به مدت بیش از 20 سال باشد و با تولید 70 فروند درماه طی دوران صلح، 2.5 میلیون ساعت پرواز رزمی و سرانجام در حالی که نه هزارمین فروند آن تحویل مشتریان آن می شود، باید گفت این هواپیما با هر استانداردی موفق است.

بسياری از كشورهای دنيا دليل انتخاب خود نسبت به خريد اين هواپيما را بدنه قوی و قابليت نشست و برخواست از روی ناو و توانايی حمل مقادير قابل توجه بمب و ساير پرتابه های آتشين ذكر می كنند. همچنين ظاهر زيبا و ديدنى اين هواپیما، مزيد بر علت شده وتبديل به يك هواپیمای بي رقيب و جاودانه براى خلبانان و نيروى هوايى كشورهاى دارنده شده است.

سرگذشت فانتوم از نیم قرن قبل شروع می شود، زمانی که کمپانی مک دانل داگلاس (MD) در سال 1953 وارد میدان رقابت شرکتهای هواپیمایی جهت ساختن یک جنگنده مافوق صوت برای نیروی دریایی ایالات متحده گردید، ولی این فرصت را در مقابل هواپیمای کروسیر CF-8U از دست داد. شکست در این رقابت برای شرکت MD نوعی عقب گرد بود، مخصوصا آنکه نخستین طرح در مورد هواپیمای جت را برای نیروی دریایی، همین کمپانی داده بود که مربوط به فانتوم بود.

پروژه F3H-G

با ابن حال شرکت MD با چنین سابقه ای که گفته شد، تصمیم به ادامه و تکمیل طرح شکست خورده و تولید هواپیماهای مخصوص پرواز از عرشه ناوهای هواپیمابر گرفت و این می بایست با توجه به نیازهای آینده در این شاخه صنعت انجام می پذیرفت. برای کسب اطلاعات بیشتر و دقیق تر این شرکت تصمیم گرفت با پرسنل ناوبری و فرماندهان نیروی دریایی مصاحبه انجام دهد.

تعداد زیادی طرح مورد ارزیابی قرار گرفت و در سال 1954 یک نمونه کامل از هواپیمای طراحی شده به نام F3H-G ساخته شد و به نیروی دریایی ارائه گردید که به شدت مورد توجه قرار گرفت و بنابراین دستور ساخت دو فروند نمونه اولیه از سوی نیروی دریایی به شرکت MD داده شد. این طرح، هواپیمایی بود تک سرنشین و مجهز به چهار قبضه مسلسل 20 میلیمتری و دارای جایگاه حمل 11 بمب و یا موشک. نیروی محرکه آن توسط دو موتور از نوع J-65 تامین می گردید و این جنگنده را به راحتی به سرعت 1.5 ماخ می رساند.

هنگامی که تقاضای نیروی دریایی برای ساخت این هواپیما در آوریل 1955 جنبه قطعی گرفت، این هواپیما به عنوان جنگنده تدافعی سریع مورد توجه و استفاده ناوهای هواپیمابر قرار گرفت که قادر به پرواز از عرشه نام هواپیمابر و بردی رزمی تا حدود 500 کیلومتر بود. بعدها نیروی دریایی اعلام کرد که این هواپیما باید مجهز به موشک های هوا به هوا گردد و جای مسلسل ها را بگیرد. برای تحقق این امر، یک تجدید نظر کلی در طراحی هواپیما لازم بود که یکی از تغییرات اساسی، استقرار 4 جایگاه موشک اسپارو به جای مسلسل ها بود و به همراه آن ایجاد سیستم کنترل آتش (رادار کنترل گر موشک اسپارو به جهت نیمه فعال بودن این موشک)، تعویض موتورهای قبلی با نمونه های بهتر و قوی تر J-79 (ساخت جنرال الکتریک) که هواپیما را قادر می ساخت به راحتی بیش از 2 ماخ سرعت بگیرد. پس از این تجدید نظرها، نیروی دریایی درخواست طرح هواپیمایی دوسرنشینه را نمود تا خلبان قدرت و تسلط بیشتری بر پرواز یابد و نفر دوم، مامور استفاده از تسلیحات جنگی روی هواپیما شود که طرح جدید، هواپیمایی شد به نام F4-H1.

پیشرفت و تکامل

در طی تکامل و پیشرفت مراحل آن تغییرات زیادی برای بهبود وضعیت اجرایی و قابلیت عملیاتی جنگنده در نظر گرفته شد. این تغییرات شامل راداری با صفحه بزرگتر بود که قدرت دید خلبان را افزایش می داد. نحوه پرتاب موشک ها نیز از حالت ریلی به نوع پرتابی تغییر یافت. هواپیمای مزبور کم کم شروع به نمایاندن خود به عنوان یک جنگنده جالب توجه و برجسته نمود.

نمونه اولیه هواپیما با نام XF-H1، اولین پرواز خود را در 27 می 1958انجام داد. هواپیمایی که برای سرعت حداکثر 2 ماخ طراحی شده بود، اینک با نام فانتوم 2، به راحتی به سرعت 2.6 ماخ دست یافت. پس از تکمیل آزمایشات اولیه، فانتوم بار دیگر در مقابل هواپیمای تک سرنشین F-8U3 کروسیر قرار گرفت. این بار کمپانی MD پیروز مناقصه شد و فانتوم به عنوان هواپیمای استاندارد نیروی دریایی ایالات متحده انتخاب گردید.

در دسامبر 1958 قرارداد ساخت 23 فروند نمونه اولیه به MD داده شد. طی آزمایشات تکمیلی تغییرات دیگری نیز داده شد که این تغییرات شامل جایگزینی موتورهای نیرومندتر می گردید. دو قسمت دیگر نیز در زیر بال هواپیما تعبیه گردید که این جنگنده را قادر به حمل دو موشک اضافی اسپارو و یا چهار موشک کوتاه برد سایدوایندر می ساخت. همچنین در آزمایشات مشخص شد که فانتوم به علت استفاده از موتورهای بسیار نیرومند J-79 و بدنه مستحکم، قادر به حمل 22 بمب 500 پوندی نیز می باشد.

کسب رکوردهای جهانی

به دنبال سفارش 23 فروند مدل اولیه، دستور ساخت 47 فروند هواپیمای اصلاح شده برای نیروی دریایی داده شد، البته با طراحی مجدد نام آن به F-4A تغییر یافت. F4-A مجهز به موتور J79-2A می توانست به رکوردهای جهانی دست پیدا کند. در ششم دسامبر 1959 نمونه پیشرفته تر سری A یعنی F-4B توانست رکورد سقف پرواز به اندازه 98556 فوت (حدود 30039 متر) و در زمینه سرعت نیز در 22 نوامبر 1961 به سرعت 720 متر بر ثانیه = 2600 کیلومتر بر ساعت دست پیدا کند.

حال پس از نیروی دریایی، نوبت نیروی هوایی بود که سفارش فانتومی با قابلیت پرواز در ارتفاع بالاتر و در هر شرایط آب و هوایی و قدرت حمل انواع جنگ افزار (بمب، موشک هدایت شونده هوا به زمین و موشک هوا به هوا) با قابلیت انعطاف زیاد و تامین ایمنی سرنشینان داد. سرانجام در مارس 1962 فانتوم2، نخستین جنگنده نیروی دریایی بود که توانست در نیروی هوایی نیز به عنوان هواپیمای اصلی وارد خدمت گردد.

فانتوم های انگلیسی

هنگامی که به سال 1964 نیروی دریایی انگلیس تصمیم به جایگزینی هواپیماهای قدیمی هاوکر P1154 با فانتوم گرفت، قرار بر این گذاشت که موتورهای ساخت رولزرویس بر روی این فانتوم ها قرار گیرد. آن زمان پیش بینی می شد که جایگزینی موتورهای مزبور، دارای ثمرات زیادی خواهد بود. موتورهای به ظاهر نیرومندتر انگلیسی می توانستند سرعت و شتاب این جنگنده را افزایش دهند و از این گذشته فانتوم را قادر می ساختند که ۲۰ درصد قابلیت اوج گیری اش را از عرشه ی ناوهای هواپیمابر انگلیسی افزایش دهد.

ولی این فقط فرضیه بود و موتورهای انگلیسی ساخت رولزرویس هیچگاه به طور کامل با فانتوم منطبق نشدند و به هیچ وجه با موتور قدرتمند J-79 نتوانستند رقابت کنند. جنگنده های تولید شده با این موتورها، کندترین (حداکثر 2100 کیلومتر بر ساعت) و دارای کمترین سقف پرواز (حداکثر 50000 فوت) و کمترین شعاع عملیاتی رزمی (به علت مصرف بیشتر سوخت) از آب درآمدند ضمن آنکه بسیار گران تر از مدل آمریکایی نیز تمام می شدند.

تسلیحات فانتوم

از ابتدای طرح تولید فانتوم، جنگ افزارهای تعیین شده برای آن، پیوسته در حال پیشرفت بودند. از جمله حمل 4 موشک فالکون، 4 موشک هوا به هوای نیمه فعال راداری از نوع اسپارو، 4 موشک حرارت یاب سایدوایندر، دو موشک بالپوپ و یا حتی موشک ضد کشتی بسیار دقیق هارپون، 22 بمب 500 پوندی، بمب های هدایت شونده بسیار دقیق لیزری، موشک هوا به سطح هدایت شونده ماوریک و . . . خلاصه 16000 پوند از انواع مهمات جنگی در 7 محل استقرار زیر بالها و بدنه.

همچنین در جنگ ویتنام داشتن مسلسل بر روی هواپیما به اثبات رسید (زیرا در فواصل بسیار نزدیک، سامانه ی حرارت یاب موشک قادر به قفل بر روی هدف نمی شد و موشک خطا می رفت و به هواپیمای دشمن اصابت نمی کرد) به همین منظور از مسلسل بسیار قوی ولکان M-61 استفاده گردید و در سال 1967 بر روی F-4E سوار شد.

 

نبرد فانتوم ها

نبرد فانتوم ها در جنگ ویتنام

از 15 آگوست 1964تا 30آوریل 1975(یعنی 4 هزار و 11 شب و روز) طی ده سال جنگ شبانه روزی در ویتنام، فانتوم نقشی بازدارنده در مقابل حملات ویت کنگ های کمونیست بازی کرد و وظیفه خود را به خوبی انجام داد. حمایت از عملیات نیروهای زمینی ایالات متحده و ارتش ویتنام جنوبی، ایجاد برتری هوایی و شکار میگ های ویتنام شمالی و . . . از این جمله بودند. برای نمونه می توان به ماموریتهای بسیار موفق فانتوم های نیروی دریایی ایالات متحده در جریان عملیات قطار آزادی (6 آوریل 1972 تا 7 می 1972) و عملیات لینه باکر (8 می 1972 تا 23 اکتبر 1972) اشاره کرد.

به غیر از عملیات رزمی معمول فانتوم ها در ویتنام، عملیات مهم دیگری توسط مدل RF-4C برای شناسایی وضعیت دشمن و جابجایی نیروهای دشمن در شب صورت می گرفت. وظیفه فانتوم های مزبور، حمل و پرتاب دستگاه های حساس صوتی در مناطق جنگلی و بیشه زارهای انبوه ویتنام بود. این وسایل پس از پرتاب، توسط چترهای کوچکی به زمین فرود می آمدند. دستگاههای فوق مجهز به میکروفون های بسیار حساس و باتری های قوی با طول عمر بالا بودند. این دستگاه ها می توانستند انواع ارتعاشات، اعم از حرکت ادوات یا صدای پای انسانها را دریافت کنند و امواج دریافتی را به صورت سیگنال هایی به هواپیمای رله (هواپیمایی مانند E-2) منتقل می کردند. برخی اوقات اطلاعات (مربوط به منطقه ای که باید این ادوات حساس از هواپیما به بیرون پرتاب می شد) از قبل به کامپیوتر فانتوم منتقل می شد و این وسایل حساس خود به خود در جایی که می بایست قرار گیرند از هواپیما پرتاب می شدند. بدین ترتیب نقل و انتقالات شبانه ویت کنگ ها در اختیار مقامات نیروی هوایی قرار می گرفت و روز بعد فانتوم های ناو هواپیمابر میدوی و ناو یو اس اس کورال سی، بمباران سنگین مناطق تجمع کمونیست ها را انجام می دادند.

بنابر آمار موجود، تعداد 197 فروند هواپیمای میگ 17، 19 و 21 ویتنام شمالی طی نبردهای هوایی بین سالهای 1965 تا 1975توسط فانتوم های آمریکایی (اکثرن F-4B) سرنگون گشتند در حالی که تلفات فانتوم ها بسیار ناچیز بود و عمده آن نیز به وسیله آتشبارهای زمینی ویت کنگ ها اتفاق افتاده بود.

 

نبرد فانتوم ها در خاورمیانه

به غیر از جنگ ویتنام، فانتوم حضور چشمگیری در نبردهای خاورمیانه داشت. به گونه ای طی جنگ شش روزه ژوئن 1967 اعراب با اسرائیل، فانتوم های اسرائیلی عملیات تخریب دقیق اهداف را به مورد اجرا گذاشتند. در واقع باید گفت پیروزی در جنگ با همان ضربات روز نخست به نیروی هوایی اعراب مشخص شده بود. در4 روز اول، اعراب 415 فروند جنگنده از دست دادند و در واقع نیروی هوایی اعراب در همان روز اول نبرد از میدان به در شد. در مقابل از اسراییل تنها 15 فروند جنگنده ساقط گردید که از این تعداد فقط ۴ فروند فانتوم بودند. که البته این جنگنده ها نه در نبرد هوایی، بلکه به وسیله پدافند زمینی سرنگون گشتند. فانتوم های اسرائیلی با پرواز در ارتفاع چند ده متری همزمان به پایگاه های هوایی اردن، مصر، سوریه و عراق حمله ور شدند و با مهارت بی نظیر هر هواپیمایی را که روی زمین بود منهدم کردند. برای مثال در جریان حمله ی روز پنجم ژوئن 1967 به پایگاه هوایی کرکوک، تقریبن کل جنگنده های موجود در این پایگاه توسط فانتوم های اسرائیلی منهدم گشتند.

حمله به 17 پایگاه نظامی و هوایی در مصر، 5 فرودگاه بزرگ نظامی در سوریه، 3 فرودگاه نظامی در اردن و یک فرودگاه در عراق که منجر به انهدام ۲۶۸ جنگنده مصری، 25 جنگنده سوری، 27 جنگنده اردنی و 90 جنگنده عراقی. مجموع تلفات اسرائیل تنها 15 فروند بود. طبق نقشه یک ژنرال اسرائیلی، نیروی هوایی قدرتمند مصر ظرف 3 ساعت به طور کامل نابود گشت، غافلگیری کامل بود. جنگنده های نیروی هوایی مصر در ردیف های معینی روی زمین باز فرودگاه یا در آشیانه های سه ضلعی مرتب، چیده شده بودند و فقط چند میگ 21 در پرواز بودند. فانتوم های اسرائیلی با پرواز در ارتفاع چند ده متری خود را از آتش ضدهوایی مصون داشتند و با اتکاء به توپ های خود، تمام هواپیماهای جنگی مصر را نابود کردند.

در پایگاهی دیگر دو فروند فانتوم، حدود 30 فروند بمب افکن سنگین Tu-16 را بر روی زمین از بین بردند. در عرض 80 دقیقه، میگ 21 هایی که در باندهای مجاور کانال سوئز در قاهره و صحرای سینا قرار داشتند سوخته و به طور کامل از بین رفته بودند. ظرف ۲۰ دقیقه فانتوم های عمل کننده بازگشته، سوختگیری شده و مهمات گذاری شدند و این بار ۸۰ دقیقه دوم آغاز گشت و قبل از آنکه مصر از گیجی حمله نخست بیدار شده باشد، در جریان حمله دوم، هیچ میگ و بمب افکن مصری برای هدفگیری دیگر وجود نداشت. نیروی هوایی پرزرق و برق مصر که مجهز به جنگنده های به روز روسی بود، دیگر وجود خارجی نداشت و از بین رفته بود.

در مورد سوریه و اردن تنها با انجام یک عملیات، عمده جنگنده های نیروی هوایی دو کشور از بین رفته بود و همچنین یک پایگاه بزرگ هوایی عراق نیز با بمب های خوشه ای جنگنده های F-4D به طور کامل از صفحه عملیات پاک شده بود.

یعنی موثرترین عامل قدرت اعراب در خط اول جبهه، تنها در چند ساعت ابتدای آغاز جنگ از بین رفت و در چند روز بعدی اسرائیل قادر شد بدون نگرانی از حملات هوایی اعراب، به اهداف زمینی آنها حمله کند. جنگی که در پایان ششمین روز، با پیروزی قاطع اسرائیل و اشغال کرانه باختری رود اردن، بیت المقدس شرقی، صحرای سینا، مزارع شبعا و بلندی های جولان پایان یافت.

 

نبرد فانتوم ها  در سال 1973: نبرد یام کیپور (The Yom Kippur War)

جنگ یام کیپور به نام نبرد فانتوم ها لقب گرفته است. فانتوم های اسرائیلی هجوم گسترده خود را بر علیه تانک ها، سایت های موشکی سام، انبارهای مهمات اعراب انجام دادند و هواپیماهای بسیاری را نیز ساقط کردند. ضمن اینکه عملیات شناسایی دقیقی را همراه با عکسبرداری از مراکز مهم مصر و سوریه به انجام رساندند در حالی که مصر و سوریه، موشکهای زمین به هوای بسیاری در اطراف پایگاه های نظامی خود کار گذاشته بودند. این سایت های موشکی در اطراف کانال سوئز و اغلب خطوط مقدم مرزی با اسرائیل مستقر شده بودند. در جریان عملیات Dugman 5، فانتوم های اسرائیلی متحمل خسارات سنگینی شدند و شش فروند از آنها به وسیله موشک های سام سوریه سرنگون گشتند. در جریان جنگ 1973، فانتوم های اسرائیلی حدود 500 عملیات در عمق خاک سوریه و مصر انجام دادند.

 

نبرد فانتوم ها در ژوئن 1973: حمله به ستاد مشترک ارتش سوریه

مهمترین این عملیات ها، منهدم کردن ستاد مرکزی ارتش سوریه بود. در اکتبر 1973 دو اسکادران 4 فروندی از فانتوم ها این مرکز مهم را در قلب دمشق به طور کامل نابود کردند. حمله موفقیت آمیز بود ولی دو فروند از فانتوم ها ساقط گشتند و یک نفر از خلبانان نیز کشته شد. همچنین یک فانتوم دیگر نیز هدف آتشبار ضدهوایی قرار گرفته ولی با مشکلات فراوان توانست خود را به پایگاهش برساند.

 

نبرد فانتوم ها در ژوئن 1973: پرواز اعجاب انگیز فانتوم اسرائیلی در صحرای سینا

به جهت جبران خسارات وارده به فانتوم های اسرائیلی، چند فروند فانتوم دیگر از طرف ایالات متحده به صورت قطعات منفصله توسط هواپیماهای باری به سرعت به اسرائیل حمل شد. این فانتوم ها به سرعت وارد سازمان نیروی هوایی شدند و قبل از پایان جنگ 1973 وارد عملیات گشتند. در جریان جنگ 1973، فانتوم های بسیاری ساقط شدند و خدمه ی بسیار از آنان در مصر یا سوریه به اسارات درآمدند. بنا بر ادعای منابع بی طرف، ۴۶ فروند فانتوم طی نبرد 1973 به وسیله مصر و سوریه ساقط گشتند که این آمار بسیار بیش از نبرد سال 1967 بود.

 

نبرد فانتوم ها در جنگ تحمیلی عراق بر علیه ایران

در ابتدای جنگ تحمیلی صدام علیه ایران، فانتوم های کشورمان (در کنار هلیکوپترهای کبرای هوانیروز) با انجام ماموریت های فراوان در جهت کند کردن پیشروی نیروهای عراقی، نابودی تجهیزات زرهی، حمله به پایگاه های هوایی الرشید بغداد، ناصریه، ام القصر، اقدامات بسیار قابل توجهی انجام دادند. بزرگترین عملیات تاریخ خاورمیانه شاید در روز اول مهر 1359 به وسیله 140 جنگنده فانتوم و F-5 Tiger بر ضد پایگاههای هوایی و نظامی صدام انجام شد. به طوری که تنها در اثر حمله 8 فروند جنگنده F-4E به پایگاه هوایی الرشید بغداد، این پایگاه تا ماه ها نتوانست عملیاتی شود.

این نکته قابل توجه است که در روزهای ابتدایی حمله صدام به ایران، نیروی رزمی پیاده و زرهی آماده در مقابل عراق موجود نبود و ترابری این نیروها از مراکزی چون لشگر زرهی قزوین تا مناطق غرب و جنوب کشور، روزها به طول می انجامید که در این صورت نیروهای عراقی به راحتی و بدون مانع قادر می شدند شهرهای اهواز، کرمانشاه، ایلام، ماهشهر و . . . را به راحتی به اشغال خود درآورند. در این میان، پایگاه های هوایی نوِژه همدان و بوشهر (به همراه F-5 Tiger های پایگاههای تبریز و امیدیه) با فانتوم های خود، پیشروی ماشین جنگی صدام را کند کرده و با انجام گاها روزانه ۶۰۰ سورتی پرواز، شلیک موشک های ماوریک به ادوات زرهی و تدارکاتی عراق، عملا مانع پیشروی سریع 12 لشگر مجهز عراق شدند. ضمن اینکه با وجود خلبانان بسیار ماهری که در ایالات متحده آموزش دیده بودند، برتری هوایی در اوایل جنگ مطلقا در اختیار ایران بود و نیروی هوایی عراق جز در موارد بسیار معدودی، جرات استفاده از جنگنده هایش را پیدا نمی کرد.

نیروی دریایی عراق با کمک ناوچه قهرمان پیکان و فانتوم های پایگاه بوشهر در 7 آذر 1359، نیروی دریایی عراق را تقریبا برای همیشه از صفحه روزگار محو کردند. سرلشگر شهید عباس دوران در این روز با انجام 9 ساعت پرواز مداوم بر علیه ناوچه های عراقی از قهرمانان این نبرد به شمار می آید.

کشورمان بارها از قابلیت بالای این هواپیما در حمل تعداد زیادی بمب بهره گرفت که از جمله می توان به حملات هوایی فانتوم ها با 22 بمب به پالایشگاه ها و مراکز مهم عراق، حمله و نابودی 48 فروند هواپیما بر روی زمین در پایگاه های سه گانه موسوم به عملیات H3 در فروردین ماه 1360 توسط 8 فروند F-4D (یکی از بزرگترین ماموریت هایی که به نام فانتوم در جهان ثبت شده است)، حملاتی با بمب های 1.5 تنی به پادگانی زرهی در شمال بغداد، نابودی ناوچه های عراقی در 7 آذر 1359 به وسیله موشکهای هارپون و . . . اشاره کرد.

انواع فانتوم های ساخته شده

۱- نوع اولیه: F-4A به تعداد 47 فروند با احتساب مدل F4H-1F

2- F-4B جنگنده ی اصلی نیروی دریایی ایالات متحده در دهه 1960 و 1970 به تعداد ۶۴۹ فروند.

۳- RF-4B : نوع شناسایی گر مدل B ، دارای دستگاههای حساس و جاسوسی به تعداد

46 فروند.

۴- F-4C : مدل ساخته شده برای نیروی هوایی ایالات متحده به تعداد 583 فروند.

۵- RF-4C : نوع شناسایی مدل C، دارای دستگاه های حساس جهت اکتشاف وضعیت نیروهای زمینی دشمن به تعداد 505 فروند.

۶- F-4D : نمونه اصلاح شده و پیشرفته تر مدل C به تعداد 825 فروند.

۷- F-4E : جنگنده ای برای حفظ برتری هوایی و حفظ پشتیبانی نزدیک به تعداد 1370 فروند.

۸- F-4EJ : مدل ساخته شده برای نیروی هوایی ژاپن مجهز به موشک های AAM-2 (ساخت Mitsubishi) به تعداد 14 فروند.

۹- RF-4E : نوع بسیار پیشرفته تر مدل RF-4C به تعداد 149 فروند.

۱۰- F-4F : جنگنده سفارشی برای نیروی هوایی آلمان غربی به تعداد 175 فروند.

۱۱- F-4G : نوع بسیار پیشرفته تری از F-4B برای نیروی دریایی ایالات متحده، مجهز به دستگاه های اخلال گر رادار دشمن و موشکهای HARM که امواج رادار دشمن را دریافت کرده و با استفاده از آن، رادار دشمن را نابود می سازد، به تعداد 116 فروند.

۱۲- RF-4CCV : نوع جاسوسی فانتوم جهت سازمان ناسا به تعداد نامعلوم.

۱۳- F-4J : نوع بازهم پیشرفته تر مدل B جهت نیروی دریایی به تعداد 522 فروند.

۱۴- F-4K : نوعی از مدل B مجهز به موتورهای رولزرویس ساخت انگلیس جهت نیروی دریایی انگلستان به تعداد 52 فروند.

۱۵- F-4M : مدلی دیگر و بهتر شده مدل K برای انگلستان به تعداد 118 فروند.

۱۶- F-4S : طرح تغییر داده شده مدل J برای نیروی دریایی، مجهز به سیستم Fly by Wire به تعداد 248 فروند.

مشخصات کلی فانتوم ها

خدمه: دو نفر

موتورها: دو موتور ساخت جنرال الکتریک با قدرت استفاده از پس سوزJ79-GE-17 با کشش 17900 پاوند

برد و نوع رادار: 70 تا 80 کیلومتر و مدل APQ-120

فاصله دو سر بال: 11 متر و 76 سانتی متر

طول: 20 متر

ارتفاع: 5 متر

وزن خالص: 13768 کیلوگرم

ماکزیمم وزن در حالت پرواز رزمی: 28000 کیلوگرم

بیشترین سرعت: 2450 تا 2500 کیلومتر بر ساعت

ماگزیمم سقف پرواز خدمتی: 58000 فوت برابر با 17670 متر

درجه ی اوج گیری: 100 فوت در دقیقه

بیشترین مسافتی که می تواند طی کند: 3183 کیلومتر با 3 مخزن سوخت خارجی. (طی پرواز آزمایشی سال 1978)

جنگنده F-4G: پرنده‎اي با الكترونيك 20 سال جلوتر از زمان

آخرين نمونه‏ تكامل يافته‏ اف4، يعني F-4G، که تا پایان قرن بیستم در نيروي هوايي ايالات متحده مشغول به خدمت بوده و بقيه مدلها از رده عمليات خارج شده‏اند. F-4G يك «وايلد ويزيل» بسيار پيشرفته است. (وايلد ويزيل به هواپيماهايي گفته مي‏شود كه به ابزارهاي پيشرفته جنگ الكترونيك و موشكهاي ضد رادار مجهزند.)

F-4G در واقع همان مدل E است كه به دستگاه هاي بسيار پيشرفته جنگ الكترونيك مجهز شده است. غلاف جستجوگر و اغتشاش‏گر اين جنگنده درست در محل مسلسل 20 ميلي‏متري F-4E نصب شده است كه بدين طريق به راحتي مي‏توان اين دو جنگنده را از هم تمیيز داد.

F-4G جنگنده ‏اي است كه نسبت به مدلهاي قبلي وايلد ويزيل در نيروي هوايي، توان بسيار بيشتري براي حمل انواع موشك ها و بمب ها دارد. مهمترين سلاح F-4G موشك AGM-88 يا HARM است. هارم يك موشك بسيار دقيق و سرعت بالاي ضدرادار است. (HARM = High Speed Anti-Radiation Missiles)

يكي از بهترين و موفق‏ترين ماموريتهاي F-4G، در جريان عمليات طوفان صحرا (آزادسازي كويت) انجام شد. اين جنگنده‏ ها، حتی فراتر از F-117 و F-15C به راحتي توانستند در پدافند راداري پرقدرت عراق نفوذ كرده و تمام رادارهاي روشن را با موشك هاي هارم، منهدم ساختند. همه سايت هاي موشكي سام2، سام3 و سام6 و حتی آتشبارهاي راداري نظير شيلكا (Shilka) عراقي بدون آنكه قادر باشند كوچك ترين دفاعي انجام دهند از فاصله‏ 20 كيلومتري هدف موشك هاي هارم قرار گرفتند، ضمن اينكه با فعال شدن اغتشاش‏گر F-4G، كل رادارهاي منطقه‏ عملياتي تا شعاع 200 كيلومتري از كار مي‏افتادند. اين امر با كامپيوتر پيشرفته F-4G ميسر مي‏شد که اين كامپيوتر بسيار پيشرفته كه حداقل ساخت دو دهه قبل مي‏باشد، اين توان را دارد كه با ارزيابي فركانس كاري رادار زميني دشمن، بلافاصله آن را شبيه ‏سازي كرده و امواجي در جهت اختلال در آن منتشر كند. بدين گونه، كمتر موشك ضدهوايي در جهان، قادر به ساقط كردن F-4G خواهد بود. سيستمي كه پس از دو دهه، همچنان مي‏تواند استفاده شود و حتی نمونه‏ مشابه آن در F-16CJ/DJ مورد استفاده قرار گرفته است.

تسليحات ديگر

برخي جنگ افزارهاي ديگر نظير بمب هاي خوشه ‏اي، موشك AGM-65 (ماوريك) و موشك هوا به هواي «اسپارو» نيز توسط F-4G حمل و مي‏توانند استفاده شوند.

جنگنده‏‏ F-4G يك وايلد ويزيل بسيار پيشرفته است كه بسياري از جزئيات F-4E را به ارث برده است. اين جنگنده مي‏تواند قبل از اطلاع دشمن از حضورش، اطلاعات اهداف را از كامپيوتر به موشك هايش منتقل كرده و آنها را منهدم سازد.

 

آرايش جنگي

F-4G در يك تيم ويژه به نام hunter-killer (شكارچي – كشنده) به همراه يك جنگنده‏ ديگر نظير F-16C به كار برده مي‏شود. F-4G در نقش هانتر (شكارچي)، رادارها و موشك هاي ضدهوايي سام را به طور دقيق (محل و نوع) شناسايي كرده و قبل از اينكه بتوانند عمليات ضدهوايي خود را آغاز كنند، آنها را منهدم مي‏ سازد. سپس نوبت به عمليات جنگنده‏‎ كشنده (killer) مي‏رسد كه به طور معمول جنگنده ‏اي نظير F-16C يا F-15E خواهد بود كه بدون نگراني از تجهيزات ضدهوايي دشمن، به عمليات تعريف شده‏ خود، خواهند پرداخت. اين شگرد جالب، در جريان عمليات طوفان صحرا (آزادسازي كويت) در برابر انبوه موشك هاي زمين به هواي عراق، بسيار موثر واقع گرديد.

اصلي ‏ترين تسليحات F-4G، موشك AGM-88 موسوم به HARM و موشك AGM-65 موسوم به ماوريك هستند. در جريان عمليات طوفان صحرا (آزادسازي كويت)، F-4G هاي ايالات متحده كه در عربستان سعودي مستقر شده بودند به غلاف هاي ضدعمل الكترونيك پيشرفته ‏تر ALQ-131 و ALQ-184 مجهز شدند.

 

برخي مشخصات فني F-4G

ماموريت: عمليات شكاري، بمب افكن و جنگ الكترونيك

سازنده: شركت مك دانل داگلاس

پيشرانه: دو موتور پرقدرت توربوجت J79-GE-17 ساخت جنرال الكتريك با كشش 17900 پاوند = 8055 كيلوگرم

طول: 62 فوت و 11 اينچ = 19.1 متر

ارتفاع از سطح زمين: 16 فوت و 5 اينچ = 5 متر

طول دو سر بالها: 38 فوت و 11 اينچ = 11.8 متر

حداكثر سرعت: 1600 مايل بر ساعت = 2570 كيلومتر بر ساعت با استفاده از پس‏سوز

سقف پرواز خدمتي: 60000 فوت = 18182 متر (حداكثر سقف پروازي بدست آمده توسط اف4 = 98000 فوت)

سرعت كروز (گشت‏‎زني عادي): 571 مايل بر ساعت = 920 كيلومتر بر ساعت

حداكثر وزن براي برخاستن: 62000 پاوند = 27900 كيلوگرم

برد پروازي عبوري: 1300 مايل (1130 ناتيكال مايل) بدون سوختگيري هوايي و مخزن سوخت خارجي

نرخ صعود: 100 فوت بر ثانيه

 

تسليحات

چهار موشك ميان برد AIM-7F (اسپارو) و چهار موشك كوتاه ‏برد AIM-9M (سايدوايندر) در ماموريت شكاري رهگيري

يا تركيبي از موشك هاي AGM-64 (ماوريك)، AGM-45 Shrike و AGM-88 (هارم) جهت عمليات ضدرادار

به همراه يك پايلون اصلي در وسط بدنه و چهار پايلون در زير بال ها جهت حمل بمب های زیر:

15 بمب CBU-52

15 بمب CBU-58

15 بمب CBU-71

15 بمب CBU-71

15 بمب CBU-87

15 بمب CBU-89

12 بمب MK-20

6 بمب BL-755

در مجموع 12500 پاوند (5625 كيلوگرم) بمب در انواع مختلف.

 

سيستم‏ها

اخلا‏ل‏گر الكترونيكي: AN/APR-47 (نصب شده به جاي مسلسل 20 ميلي‏متري)

رادار كنترل آتش:  APQ-120 (ساخت هيوز) با برد 74 كيلومتر

سيستم رهاسازي بمب: AJB-7

سيستم كنترل و هدفگيري تسليحات: ASQ-91

سيستم الكترواپتيكالي شناسايي اهداف ساخت نورثروپ: ASX-1 TISEO

(TISEO مخفف Target Identification System Electro-Optical)

سيستم ناوبري اينرسيايي: ASN-63 INS  يا (Inertial Navigation System)

گيرنده‏ي اخطار راداري: APR-36 RWR  يا (Radar Warning Receiver)

اخلال‏گر موج FM يا ALQ-87 FM barrage jammer

غلاف اخلال‏گر ECM ساخت وستينگهاوس: ALQ-101

غلاف اخلال‏گر ECM ساخت وستينگهاوس: ALQ-119  (با قابليت پوشش در سه باند L،Ku و C)

غلاف ECM: ALQ-130

غلاف ECM: ALQ-131

اخلال‏گر سيستم‏هاي هدايت تلويزيوني: ALQ-140 (منحرف‏كنندهي موشك هايي نظير سام-6)

خدمه: دو نفر؛ يك نفر خلبان و يك نفر افسر جنگ الكترونيك (كابين عقب)

اولين پرواز: 6 دسامبر 1975

آخرين عمليات: نابود سازي 60 مركز پدافند هوايي عراق (1991)

شليك 40 موشك هارم از تاريخ 17 ژانويه تا 28 فوريه 1991

خروج از خدمت: دسامبر 1995

تعداد عملياتي: 24 فروند (فقط تا زمان جايگزيني با F-16Cj/Dj)

كشورهاي دارنده: ايالات متحده و ايران (تحويل نشده از سال 1979)

 

کاربران فانتوم

اسپانیا، یونان ترکیه، انگلستان، آلمان، نیروی دریایی و هوایی ایالات متحده (فقط مدل جی در نیروی هوایی)، کره جنوبی، ژاپن، استرالیا، اسرائیل، ایران و مصر.

 

نکات تکمیلی

بیشتر مدلهای فانتوم در کشورمان E و تعداد کمی (حدود 20 فروند) نیز از مدل D هستند.

15 فروند RF-4E تا زمان وقوع انقلاب 1357 به ایران تحویل شده بود. بسیاری از آنان در جریان جنگ از بین رفتند و به اعتقاد کارشناسان نظامی مجله Aviation Week تنها یک یا دو فروند از آنها قادر به پرواز می باشند.

بیش از 30 فروند فانتوم خریداری شده کشورمان، پس از انقلاب هیچگاه تحویل نشدند.

آمار دقیقی از میزان فانتوم های ساقط شده در جنگ از سوی مسئولان مربوطه ارائه نشده است اما کارشناسان مجله Aviation Week به تعداد حدود 70 فروند اشاره دارند.

بنا به گفته یکی از خلبانان پایگاه نوژه همدان، در سال 1367 و در زمان اجرای آتش بس، تنها ۱۲ فروند فانتوم در کل کشور قادر به پرواز بودند و این در حالی بود که رژیم صدام در آن روزها با بهره گیری از پشتیبانی دولت های بی دریغ روسیه، فرانسه و چین، 714 فروند جنگنده آماده پرواز داشت که شامل میگ های 21، 23، 25، 27و 29، سوخوی 20، 22، 24و 25، توپالف 16و 22، آواکس ایلیوشین 76و F-7 ساخت چین)

رادار قدیمی هواپیماهای فانتوم در بسیار از کشورها جایگزین شده است. در آلمان رادار اف۱۸ و در اسرائیل نیز رادار ساخت صنایع الکترونیک البیت به جای رادار قدیمی و پرهزینه  APQ-120 نشسته است. ترکیه نیز حدود 50 فروند هواپیمای فانتوم خود را توسط صنایع هوافضای اسرائیل به روز کرده و بسیاری از ادوات آنالوگ کابین F-4E هایش توسط اسرائیل با نمونه های دیجیتال اسرائیلی، تعویض نموده است که رادار اسرائیلی فانتوم بنا به ادعای سایت مربوطه، دو برابر رادار اصلی، برد دارد.

بسیاری از کشورهای کاربر F-4 Phantom و جنگنده F-5 Tiger، هواپیماهای F-15 Eagle و F-16 Falcon را جانشین کرده اند. نیروی هوایی ترکیه در قالب قراردادی، دهها فروند از F-16C/D را در داخل ترکیه مونتاژ می کند. اردن نیز به جای F-5A/B خریداری شده از ایران (قبل از انقلاب)، هواپیماهای F-16C/D را خریداری کرده است.

اسرائیل نیز پس از درگیری های سالهای 1980 تا 1983 با لبنان، سوریه و حمله به تاسیسات ساخت بمب اتمی عراق (عملیات Opera با استفاده از جنگنده های F-15 و F-16) نقش برتری هوایی فانتوم را به اف۱۵ (که در اسرئیل به آنها باز2000 گفته می شود) سپرده است. F-15 Eagle های اسرائیلی تاکنون ده ها فروند از میگ های 21 ، 23 و 25 سوری را به راحتی و بدون حتی یک مورد تلفات، سرنگون کرده اند.

کشور ما نیز در زمان شاه، سفارش 300 فروند F-16A/B را به ایالات متحده داده بود. قرار بود 140 فروند F-16A به صورت آماده و 160فروند F-16B در صنایع هسای اصفهان (هواپیماسازی ایران) مونتاژ شوند. تا سال 1357 تنها 2 فروند F-16A به ایران جهت پروازهای آزمایشی تحویل شدند و مابقی آنها پس از لغو قرارداد توسط دولت موقت، به نیروی هوایی اسرائیل فروخته شدند. (وجود دو فروند F-16 Falcon در ایران، مورد تردید برخی کارشناسان قرار دارد)

در سال 1970، زمانی که ویکتور بلنکو، خلبان شوروی سابق که بعدها به ایالات متحده پناهنده شد، با جنگنده میگ 25 خود توانست خط دفاع هوایی ژاپن را غافلگیر کند و از چنگ فانتوم های نیروی هوایی ژاپن بگریزد، زنگهای خطر در غرب به صدا درآمد. می توان گفت این نوعی پایان بر دوره طلایی معروف ترین جنگنده غرب طی دهه 60 و 70 میلادی بود و به این ترتیب، رفته رفته عصر طلایی فانتوم به اواخر دوران خویش نزدیک شد.

 

• قبلی
• بعدی