تقویم رسمی ایران زمین
در طول تاریخ، تقویم رسمی سرزمین جاوید ایران تحت تاثیر قدرت سیاسی وقت، یا تهاجم فرهنگی ناشی از اشغال کشور توسط بیگانگان و خصوصا تازیان یا وابستگی زمامداران وقت به فرهنگ بیگانه، دستخوش تغییرات زیادی بوده است که در ادامه مطلب آنرا از نظر میگذرانید.
گاهشماری هجری خورشیدی یا تقویم هجری شمسی برپایهٔ تقویم جلالی با مبدأ هجری است. تقویم هجری شمسی، اکنون در کشورهای ایران و افغانستان تقویم رسمی است. این تقویم در ایران با تصویب مجلس شورای ملی در 11 فروردین 1304، تقویم رسمی کشور اعلام شد. مبدأ گاهشماری هجری خورشیدی مانند گاهشماری هجری قمری، سال هجرت پیامبر اسلام، حضرت محمد، سال 622 میلادی از مکه به مدینه می باشد. آغاز هجرت پیامبر اسلام از مکه روز دوشنبه (1 ربیع‌الاول/ 24 شهریور سال 1 هجری) برابر با 13 سپتامبر 622 میلادی قدیم (ژولیانی) و 16 سپتامبر 622 میلادی جدید (گرگوری) و ورود پیامبر به مدینه روز 8 ربیع‌الاول همان سال می باشد.
سرآغاز گاهشماری
سرآغاز گاه شماری هجری شمسی روز جمعه 1 فروردین سال 1 هجری خورشیدی برابر با 29 شعبان 1 سال پیش از هجرت برابر با 19 مارس 622 میلادی قدیم (ژولیانی) و 22 مارس 622 میلادی جدید گرگوری است. البته روز اول سال یک هجری شمسی (از 1 فروردین تا 24 شهریور) برابر است با 5 ماه و 24 روز پیش از هجرت پیامبر که کمتر از یک سال میباشد.
سال ها، فصل‌ها، ماهها و روزها
این گاهشماری از 365 روز در قالب 12 ماه تشکیل شده است و براساس تقویم جلالی (دقیق‌ترین تقویم جهان) سرآغاز آن اعتدال بهاری در نیمکرهٔ شمالی است. با این تفاوت که مبدأ آن هجری است. طراحان تقویم جلالی، گروهی ریاضیدان و اخترشناس بودند که نامدارترینشان حکیم عمر خیام نیشابوری ریاضیدان و شاعر ایرانی بود. اینان به سفارش ملکشاه سلجوقی و با اصلاح تقویم یزدگردی به این گاه‌شمار نوین دست یافتند. تقویم جلالی با حفظ سرآغاز و طول سال با تغییر مبدأ، اسامی و طول ماهها در قالب تقویم هجری شمسی برجی درآمده و باز با تغییراتی در طول ماهها ضمن تنوع اسامی آنها، عنوان تقویم هجری شمسی پیدا کرد.
این تقویم بر پایه سال اعتدالی خورشیدی برابر با 365/24219878 روز است. که سال تقویمی آن 365 و 366 روزه (کبیسه) میباشد. هر سال دارای 4 فصل با نام‌های بهار، تابستان، پاییز، و زمستان است و هر فصل 3 ماه دارد و هر ماه تقریبا 4 هفته و هرهفته 7 روز با نام‌های شنبه، یکشنبه، دوشنبه، سه‌شنبه، چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه (آدینه) دارد. هر سال با 1 فروردین و فصل بهار آغاز می‌شود. بلندترین روز سال در 1 تیر و بلندترین شب سال در شب یلدا (از غروب 30 آذر تا طلوع آفتاب در 1 دی) رخ می‌دهد. طول ماههای این تقویم در طول تاریخ و در کشورهای مختلف متفاوت بوده است، ولی از حدود سال 1348 در ایران و افغانستان طول ماهها یکسان است. طول و نام کنونی این ماهها در جدول زیر آمده است.
تاریخچه
گاهشماری هجری خورشیدی، تکامل‌یافته گاهشماری ایرانی در دوره اسلامی با مبدأ هجری است. گاهشماری ایرانی برگرفته از گاهشماری بابلی با سال 12 ماه سی روزه بوده که هر 6 سال یکبار، 13 ماهه می‌شده است. همه اینگونه تقویم‌های 365 روزه ، برگرفته از تقویم مصری اند. این تقویم در دوره هخامنشیان تغییراتی کرده و بصورت تقویم زرتشتی درآمد. در زمان اردشیر اول پادشاه ساسانی تقویم ایرانی متاثر از تقویم جولیانی به سال 365 روزه درآمد و به آخر سال، پنج روز اضافه شد و در دوره یزدگرد سوم هم تغییراتی کرد. پس از شکست ایرانیان و تسلط اعراب تقویم هجری قمری جایگزین تقویم خورشیدی ایرانی شد. اما بجهت ضرورت تعیین سال فصلی و مالی جهت زمان پرداخت مالیات کشاورزان، تقویم خورشیدی (ازجمله: تقویم خراجی) کاربرد داشت اما از مبدأ حقیقی آن گاه تا دوماه عقب می‌افتاد. در 3 رمضان 471 هجری قمری، تقویم جلالی که شکل کاملتر تقویم ایرانی بود ایجاد شد. این تقویم ضمن تغیراتی درقالب تقویم هجری خورشیدی (برجی) درآمده، در 2 اسفند 1289 بعنوان تقویم مالی کشور رسمیت یافت. پس از آن با تغییراتی در عناوین ماهها و تعدیل آنها درقالب تقویم هجری خورشیدی، در تاریخ 11 فروردین 1304 تقویم رسمی ایران اعلام شد. تا قبل از آن تقویم هجری قمری کاربرد عمومی داشت.
گاهشماری هجری خورشیدی برجی
گاهشماری هجری خورشیدی را نخستین بار عبدالغفارخان نجم‌الدوله با توجه به تقویم جلالی استخراج کرد. تقویم جلالی بدستور ملکشاه سلجوقی، براساس تقویم یزدگردی با تطبیق دقیق آغاز سال با اعتدال ربیعی شکل گرفت. مبدأ آن روز 10 رمضان 471 هجری قمری، برابر با اول نوروز سال نخستین جلالی بود و طول ماههای آن مانند تقویم یزدگردی و اسامی آنها فارسی بوده است.
نجم‌الدوله برای اولین بار عبارت 1264 هجری شمسی را در حاشیه تقویم سال 807 جلالی مطابق 3-1302 هجری قمری ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، تقویمی را در ایران رایج کرد که برای اولین بار اساس آن شمسی و مبداء آن هجرت پیامبر اسلام از مکّه به مدینه باشد. ماههای آن براساس اسامی عربی برجهای دوازده‌گانه فلکی (حمل، ثور، جوزا ... حوت) و طول آنها برمبنای توقف نسبی خورشید در بروج مذکور 29 تا 32 روزه بود. تقویمی که او نوشت، به تقویم هجری شمسی بُرجی معروف است. این تقویم در دوره دوم مجلس شوراي ملي ايران در 21 صفر 1329 مطابق 2 اسفند (حوت) 1289، به عنوان مقياس رسمی زمان محاسبات مالی کشور پذيرفته شد. دست‌كم تا ربع قرن پيش از آن، تقويمهايي بر اساس گاه‌شماري هجري شمسي در ايران استخراج و چاپ مي‌شد. 15 سال بعد در پنجمين دوره مجلس شوراي ملي قانون گاه‌شماري هجري شمسي به تصویب رسید.
ماههای تقویم هجری خورشیدی برجی، بین 29 تا 32روزه و طول ماهها در هرسال بستگی به توقف سالانه خورشید در هر برج متفاوت بوده است. طول ماهها: حمل (30 یا 31روزه)، ثور (31 یا 32روزه)، جوزا (31 یا 32روزه)، سرطان (31 یا 32روزه)، اسد (31 یا 32روزه)، سنبله (30 یا 31روزه)، میزان (30 یا 31روزه)، عقرب (29 یا 30روزه)، قوس (29 یا 30روزه)، جدی (29 یا 30روزه)، دلو (29 یا 30روزه)، حوت (29 یا 30روزه).
تقویم رسمی ایران
تقویم هجری خورشیدی، بر اساس مبانی تقویم جلالی (ایجاد شده در 471 قمری) و پس از تغییراتی در تقویم جلالی درقالب تقویم هجری خورشیدی برجی در سال 1289 خورشیدی برای امور مالی کشور رسمیت یافت. با تغییراتی در عناوین ماهها و تعدیل آنها در تاریخ 11 فروردین 1304 هجری خورشیدی تقویم رسمی ایران اعلام شد.
در آخرين روزهاي سال 1303 و اولين روزهاي سال 1304 ش، نمايندگان پنجمين دوره مجلس شوراي ملي گاه‌شماري هجري شمسي كنوني ايران را تصويب كردند. بر اساس اين قانون استفاده از گاه‌شماري خَتا و اويغور ( گاه‌شماري دوازده حيواني) منسوخ شد (در حالي كه استفاده از گاه‌شماري دوازده حيواني همچنان در فرهنگ عمومي مردم ايران رواج دارد.) و گاه‌شماري هجري شمسي با مبدأ هجرت پيامبر اسلام از مكه به مدينه و با طول سال شمسي و با نام ماههاي فارسي ميانه مورد استفاده قرار گرفت. مبدأ اين گاه‌شماري، اول فروردين سال اول هجرت پيامبر است؛ يعني، 119 روز پيش از مبدأ گاه‌شماري هجري قمري و 179 روز پيش از هجرت. در عمل بين كبيسه‌هاي اعمال شده در اين گاه‌شماري با گاه‌شماري جلالي اختلافهايي وجود دارد. آنزمان براي رفع چنين اختلافاتي در گاه‌شماري هجري شمسي، هيئت اصلاح تقويم تشكيل شده. اين هیات همان روش کلی كبيسه‌گيري گاه‌شماري ميلادي گرگوري را پيشنهاد كرد و علاوه بر آن آرايه جديدي برای تعدیل کبیسه‌گیری عرضه نمود. امروزه روش سهل ممتنعي براي استخراج دوره‌هاي كبيسه در گاه‌شماري هجري شمسي ابداع شده است. طول ماههای آن در نیمه نخست سال 31 روزه و درنیمه دوم سال 30 روزه است که در سالهای غیرکبیسه ماه آخر 29 روزه است. سالهای عادی آن 365 روزه و هر چهار یا پنج سال یکبار کبیسه‌گیری 366 روزه می‌شود. تنها دریک وقفه زمانی بین 24 اسفند 1354 تا 5 شهریور 1357، تقویم شاهنشاهی تقویمی جدید با مبدأ تقریبی آغاز حکومت کوروش، فقط با مبدأ متفاوت (1180 سال افزوده) نسبت به تقویم هجری شمسی، بجای آن تقویم رسمی ایران اعلام شده بود.
تقویم رسمی افغانستان
در 1340 هجري قمري/ 1301 شمسی، در پي اصلاحاتي كه امان‌الله‌خان در جامعه افغانستان صورت داد و بر اساس يكي از نظامنامه‌هايي كه دولت او صادر كرد، تقويم رسمي افغانستان هجري شمسي شد و براي نام ماههاي سال نامهاي عربي صورتهاي فلكي منطقه‌البروج در نظر گرفته شد. پيش از رسمي شدن اين گاه‌شماري، از آن در جوامع شهري افغانستان در كنار گاه‌شماري هجري قمري و گاه‌شماري ميلادي استفاده مي‌شده است. اکنون نیز تقویم رسمی ایران و افغانستان با تفاوت اسامی ماهها از هرجهت تقویمی یکسان به حساب می‌آیند.
تقویم هجری شمسی ام‌القری
گاهشماری اُم‌القُری، در اصل هجری قمری و گاهشماری رسمی کشور عربستان سعودی است که تقویم هجری شمسی ضمیمه آن است. این تقویم سال 1346 قمری آغاز شد و از سال 1400 قمری زیر نظر گروه نجومی استخراج می‌شد و از سال 1420 قمری، آغاز ماههای قمری آن براساس محاسبه نجومی تولد ماه (مقارنه ماه)، باتوجه به غروب خورشید قبل از افول ماه، طبق موقعیت و افق کعبه در شهر مکه محاسبه می شود. در گاهشماری هجری شمسی ضمیمه آن، ماهها با عنوان عربی برجهای دوازده‌گانه فلکی است و چون سرآغاز آن نوروزِ پس از هجرت پیامبر اسلام محاسبه شده، یکسال از تقویم ایرانی عقبتر است.
تقویم هجری شمسی در دیگر جاها
در زمان حکومت اكبرشاه (حکومت: 963 تا 1014 قمری)، سومین پادشاه امپراتوري بابري هند، در کنار دیگر گاهشماریهای مرسوم، گاه‌شماري فصلي كه گونه‌اي گاه‌شماري شمسي با مبدأ گاه‌شماري هجري موجود بود. برخی مورخین در زمان او در کتب خود در كنار استفاده از گاه‌شماري هجري قمري، كليه تاريخهاي مورد نظر خود را، در محدوده زماني 850 تا 984 هجري، با گاه‌شماري با مبدأ رحلت پيامبر نیز تاريخگذاري كرده‌اند.
در 1307 هجري قمري (1889 ميلادي-1268 خورشیدی)غازي احمدمختار پاشا، صدراعظم و محقق ترك، گونه‌اي از گاه‌شماري هجري شمسي را پيشنهاد نمود. اركان اين گاه‌شماري از نظر مبدأ و تطبيق نسبي آن با فصول، مانند گاه‌شماري هجري شمسي ايران است، با اين تفاوت كه در اين گاه‌شماري پيشنهادي، آرايه كبيسه‌ها همانند گاه‌شماري ميلادي گرگوري مي‌باشد. اين گاه‌شماري پيشنهادي در دوره معاصر نيز در كنار گاه‌شماري هاي ميلادي و مالي و هجري قمري، بر روي تقويم هاي سالانه چاپ تركيه ذكر مي‌شود.
