کوتاهی و بلندی قد در کودکان
تناسب اندام و بطور مشخص بلند قد بودن، یکی از آرمان های اساسی انسانها و بخصوص زنان می باشد که تاثیر مستقیمی در افزایش جذابیت ظاهری و در نتیجه، افزایش اعتماد به نفس دارد. تحت تاثیر چنین نگرشی، حساسیت نسبت به رشد قدی کودکان و بخصوص دختران اهمیت فراوانی نزد والدین پیدا می کند تا با فراهم کردن شرایط لازم جهت نیل به این هدف، زمینه ساز خوشبختی آنان در فردای زندگیشان باشند که قطعا جذاب بودن آنان برای ازدواج با انسانهای مشهور و ثروتمند چندان دور از ذهن نیست.
این نگرش، تکاپوی بیشتر والدین را جهت بهره گیری از کلیه امکانات موجود برای بلند قد شدن فرزندان را بدنبال دارد که بازه ای از راهکارهای پزشکی، تغذیه و حتی راهکارهای غیرمعمول و غیراستاندارد در این زمینه را شامل میشود که کاربرد غیراصولی برخی از آنان می تواند به فاجعه منجر شود.
لذا شایسته است که والدین جهت یافتن راهکاری مناسب و ایده آل برای رسیدن به این هدف، ابتدا از مراحل رشد قدی و علل کوتاه قدشدن کودکان آگاه باشند و سپس با اتخاذ تدابیر لازم، زمینه قدبلندی فرزندان خود را فراهم نمایند که بر همین اساس، پایگاه آموزشی نگارستان در راستای رسالت آموزشی خود، تحلیلی دارد بر کوتاهی و بلندی قد در کودکان، باشد که زمینه ساز موفقیت، شکوفایی و سلامت جسمی و روحی آنان در فردای زندگیشان گردیم، چیزی که کمترین رسالت ماست.
مراحل رشد قدی کودکان
اولین مرحله رشد انسان دوران شیرخوارگی است که دو سال اول زندگی را شامل میشود که در بدو تولد، قد متوسط نوزاد 50 سانتیمتر است. در دو سال اول زندگی ۳۰ تا ۳۵ متر افزایش قد دیده میشود که این میزان در سال اول بیشتر یعنی حدود ۲۵ سانتیمتر است که این رشد سریع، ادامه رشد جنینی است و سرعت آن با افزایش سن کاهش می‌یابد.
دومین مرحله رشد دوران کودکی از دو سالگی تا شروع بلوغ را دربرمی‌گیرد که کودک دراین دوران، هر سال پنج تا هفت سانتیمتر قد می‌کشد که این رشد در نزدیکی رسیدن به سن بلوغ، کاهش می‌یابد.
سومین مرحله رشد دوران بلوغ است که طی این دوران یک جهش رشدی وجود دارد که در این مرحله، پسران به‌طور متوسط ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر و دختران ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر قد می‌کشند که در طی دوران بلوغ، سرعت رشد قدی، ۸ تا ۱۴ سانتیمتر در سال است.
حداکثر جهش رشد در دختران، پیش از شروع عادت ماهیانه است و پس از آن دختران به طور متوسط ۷ سانتیمتر قد می‌کشند که در پسران نیز حداکثر جهش رشد در مراحل انتهایی‌تر بلوغ دیده میشود. با پیشرفت بلوغ به علت تولید و ترشح هورمون‌های جنسی، تدریجا صفحات رشد استخوان بسته میشود و امکان افزایش قد پس از آن وجود نخواهد داشت که با استناد به این واقعیت، این باور که تا ۲۵ سالگی قد می‌کشیم، به‌طور کامل غلط است.
سرعت رشد قدی در دختران، در کنار دیگر عوامل، به میزان ترشح هورمون رشد و هورمون جنسی استروژن نیز مربوط میشود. هورمون رشد باعث افزایش رشد، به خصوص در استخوان‌ها و غضروف میشود، ولی هورمون استروژن زنانه سبب بسته شدن مرکز رشد استخوانی و کاهش رشد استخوان میشود. به همین دلیل است که بعد از شروع قاعدگی، سرعت رشد قدی در دختران کندتر میشود و معمولاً قد دختران در این زمان بیش از 6 سانتیمتر افزایش نمی‌یابد.
البته طول مدت رشد قدی در پسرها طولانی‌تر از دخترها است، به‌طوری که معمولاً مردها قد بلندتر از زن‌ها می‌شوند. جهش رشد معمولاً در دختران و در حدود سن 10 تا 11 سالگی، حداقل دوسال زودتر از پسران اتفاق می‌افتد که مربوط به دوران بلوغ بوده و بسیار چشمگیر است، به گونه‌ای که در مدت یک سال میزان رشد 2 برابر میشود.
جهش رشد قدی و حداکثر افزایش آن، معمولاً یک سال قبل از شروع عادت ماهانه اتفاق می‌افتد. بهترین توصیه برای رشد قدی دختران نوجوان این است که از توجه زیاد به مطالب مربوط به جنسیت بپرهیزند، چرا که هیجانات جنسی باعث ترشح بیشتر هورمون‌های جنسی و در نتیجه شروع زودتر قاعدگی و بلوغ زودرس می شود. همانطور که در بالا اشاره شد، افزایش هورمون جنسی زنانه و بلوغ زودرس باعث بسته شدن زودرس Epiphysis (مرکز رشد استخوانی) استخوان‌های بلند و در نتیجه کوتاهی قد در دختران میشود.
این نکته مسلم است که مدتی پس از بلوغ و حداکثر حدود سن 20 سالگی، رشد قدی متوقف می‌گردد. امروزه تبلیغات زیادی در دنیا و از جمله در کشور ما درباره افزایش دادن قد در جوانان به چشم می‌خورد. با توجه به این مسئله که پس از دوران بلوغ و بسته شدن مرکز رشد استخوانی، احتمال افزایش قدی وجود نخواهد داشت، دروغین بودن چنین ادعاهایی مشخص میشود.
ضمناً برخی از افراد سودجو مدعی می‌شوند که تزریق برخی هورمون‌ها یا دیگر مواد، از ترشح استروژن در بدن دختران نوجوان جلوگیری می‌کنند و در نتیجه به مدت زمان رشد قدی آنها اضافه می‌گردد. این نکته نیز از نظر علمی هنوز مورد اثبات قرار نگرفته و استفاده از این مواد ممکن است ضررها و لطمات جبران ناپذیری را به بدن دختران وارد سازد.
استفاده نابجا و نادرست از مکمل‌های غذایی اعم از ویتامین‌ها، املاح، پروتئین‌ها یا کربوهیدرات‌ها، چه به منظور افزایش رشد قدی و چه برای بدنسازی، بدون مشاوره با متخصص تغذیه یا پزشک ممکن است علاوه بر اینکه نتایج دلخواه را به ارمغان نیاورد، موجب وارد آمدن لطمه به سلامت و رشد و نمو افراد در حال رشد نیز گردد.
یادآوری میشود که بسیاری از املاح در جذب با یکدیگر رقابت می کنند، لذا مصرف نابجای مکمل یک عنصر به جذب عنصر دیگر می تواند برای بدن مضر باشد. همچنین مصرف زیاد برخی از املاح و ویتامین‌ها، مسمومیت‌زا و مختل‌کننده نظم بدن بوده و قابل توصیه نیستند. صدمات و لطماتی که با اجرای رژیم‌های نامناسب به بدن وارد میشود، بسیار قابل اهمیت و گاه غیرقابل جبران است.
ضایعاتی که بر کبد، کلیه، دستگاه‌های حیاتی بدن از جمله سیستم عصبی و دستگاه قلب و عروق ممکن است تحمیل شود، باید کاملاً مورد توجه باشد. در هر حال مشاوره با متخصصین تغذیه برای مادران باردار و شیرده و کودکان در حال رشد اهمیت ویژه‌ای داشته و در موارد بسیاری به رشد قدی و وزن‌گیری مناسب کودکان در حال رشد کمک شایانی می‌کند.
هورمون رشد
هورمون رشد از بخش جلويي غده هيپوفيز ترشح شده و وارد خون مي شود و با اثر بر استخوان ها، باعث رشد طولي استخوان ها و بلندتر شدن قد مي شود. ترشح هورمون رشد از غده هيپوفيز يك جريان دائمي و هميشگي نيست، بلكه اين هورمون به صورت دوره اي يا پريوديك ترشح مي شود و ميزان آن در خون، در طول شبانه روز تفاوت دارد و تحت تاثير عواملي ترشح آن افزايش مي يابد.
خوابيدن، ورزش، گرسنگي، سرما، اعمال جراحي، شوك هاي عصبي و خوردن غذاهاي پروتئيني باعث مي شود كه هورمون رشد بيشتر ترشح شود. در واقع هورمون رشد يك خاصيت فيزيولوژيك مهم دارد كه از كاهش غلظت گلوكز (قند) خون جلوگيري مي كند تا آن را براي نياز سلول هاي مغزي حفظ كند. بنابراين كاهش غلظت گلوكز به هنگام گرسنگي و ورزش سبب افزايش ترشح هورمون رشد در خون مي شود.
در حين خواب عميق نيز بيشترين مقادير هورمون رشد ترشح مي شود. در دوران كودكي، ترشح کافي هورمون رشد اهميت زيادي دارد، زيرا مقادير متناسب آن سبب رشد طبيعي كودك مي شود و كاهش آن به كوتاهي قد و كاهش رشد كودك منجر مي شود.
از طرف ديگر افزايش ترشح هورمون رشد نيز در سنين كودكي، باعث رشد و بلند قدي غير طبيعي و غول پيكري وي مي شود و عارضه‌اي به نام "ژيگانتيسم" را به وجود مي آورد. حتي بعد از سنين رشد كه صفحات رشد استخوان ها بسته مي شوند، با افزايش ترشح هورمون رشد، اگرچه طول استخوان ها افزايش نمي يابد، اما قطر استخوان‌ها زياد شده و درشت هيکلي در ناحيه فك، پيشاني، دست و پاها عارضه اي را به وجود مي آورد كه "آكرومگالي" ناميده مي شود.
علل کوتاهی قد در کودکان
بر اساس تحقیقات پزشکی، دو علت اصلی و شایع برای کوتاهی قد وجود دارد.
علت اول کوتاهی قد ژنتیک است که در این حالت، کودک کوتاه قد است زیرا پدرو مادرش کوتاه قد بوده‌اند. با در نظر گرفتن این واقعیت که سن استخوانی در واقع نشان‌دهنده سن بیولوژیک واقعی کودک است، در این کودکان رشد طبیعی است و سن استخوانی کودک نسبت به سن تقویمی عقب نیست.
به‌عنوان مثال اگر کودکی ده ساله، سن استخوانی هفت تا هشت ساله داشته باشد، نشان‌دهنده یک اختلال یا بیماری در کودک است. کم‌کاری تیرویید، کمبود هورمون رشد، سوءتغذیه و بیماری‌های دستگاه گوارش می‌تواند عامل عقب افتادن سن استخوانی نسبت به سن تقویمی کودک باشد.
دومین علت شایع کوتاهی قد، تاخیر سرشتی در رشد است که این کودکان از سن دو سالگی کوتاهی قدشان دیده میشود و این در حالی است که پدر و مادرش کوتاه قد نیستند. سرعت رشد کودک در سال تقریبا طبیعی است ولی سن استخوانی عقب است و درواقع، قد کودک برای همان سن استخوانی مناسب است ولی نسبت به سن تقویمی، کوتاه است که نشان می دهد بلوغ دراین کودکان با تاخیر همراه است.
علاوه براین دو علت شایع در کوتاهی قد کودکان، بیماری های عمومی نظیر سوءتغذیه، کمبود ویتامین‌های D و کلسیم که موجب نرمی استخوان می‌شوند، بیماری سلیاک که به حساسیت به پروتئین گندم منجر میشود، بیماری‌های مزمن مانند کم‌خونی، بیماری‌های التهابی و... نیز می‌توانند موجب کوتاهی قد شوند.
راهکارهای درمان کوتاهی قد
قد پس از تشخیص علت کوتاهی قد باید درمان مناسب صورت گیرد. برای مثال اگر کم‌کاری تیرویید وجود دارد، باید درمان شود. تشخیص کمبود هورمون رشد تا زمانی که کم‌کاری تیرویید به طور کامل اصلاح نشود، امکان‌پذیر نیست. چون در حضور کم‌کاری تیرویید، ترشح هورمون رشد از غده هیپوفیز، کاهش می‌یابد. یا اگر سوءتغذیه وجود دارد باید اصلاح شود.
به این مفهوم که هورمون رشد به طور کافی ترشح میشود ولی نمی‌تواند اثر کند. یا اگر بیماری سلیاک وجود دارد، حذف مواد غذایی حاوی این پروتئین از رژیم غذایی ضروری است. در غیر این صورت درمان‌های دیگر موثر نخواهد بود.
امروز هورمون رشد انسانی با استفاده از مهندسی ژنتیک ساخته میشود که قیمت بسیار گرانی دارد. مدت درمان با هورمون رشد که به صورت تزریقی انجام میشود بهتر است هر شب صورت گیرد. مدت درمان اغلب طولانی است و تا زمانی که رشد متوقف شود، درمان ادامه می‌یابد.
در برخی موارد ممکن است درمان پس از یک تا دو سال قطع شود و ترشح هورمون رشد با پیشرفت بلوغ طبیعی شود. درمان با هورمون رشد پس از تشخیص قطعی کمبود هورمون رشد تنها در صورتی موثر است که صفحات رشد استخوانی باز باشند. یعنی پیش از بلوغ یا اوایل بلوغ، در زمانی که صفحات رشد در حال بسته شدن هستند، درمان با هورمون رشد به هیچ‌وجه موثر نیست.
برای بررسی تناسب قد کودک باید ارزیابی قد کودک به طور مرتب انجام شود. برای این ارزیابی باید به پرسش‌های زیر پاسخ داده شود.
▪ آیا کودک شما کوتاه قد است؟
▪ سرعت رشد کودک به چه میزان است؟
▪ آیا عدم تناسب میان رشد اندام‌ها و تنه وجود دارد؟
▪ آیا قد و وزن کودک متناسب است؟
▪ آیا کودک شما اختلال رشد در دوران جنینی داشته است و وزن او در موقع تولد کم بوده است؟
درمان با هورمون رشد اغلب بدون عارضه است و به ندرت ممکن است موجب افزایش فشار داخل مغزی خوش‌خیم، التهاب لوزالمعده و تنگی کانال عصب در مچ دست شود. استفاده از هورمون رشد تا زمانی که صفحات رشد بسته نشده است می‌تواند در درمان کوتاهی قد میسر باشد. در برخی از کودکان ممکن است برای به تاخیر انداختن بلوغ برای بازماندن صفحات رشد از داروهای متوقف کننده بلوغ همزمان با هورمون رشد استفاده شود.
رژیم غذایی مناسب به خصوص مصرف کافی پروتئین، مواد لبنی و میوه و ورزش مستمر در رشد قدی تاثیر موثری دارند، به خصوص در کودکانی که تحت درمان با هورمون رشد هستند.
كمبود روي و كوتاهي قد
عنصر روي يكي از مواد معدني مورد نياز بدن است كه پس از آهن، بدن بيشترين نياز را به آن دارد. اين عنصر كمياب در بدن نقش هايي حياتي دارد و كمبود آن سبب خستگي و ضعف، كوتاه قدي، عوارض پوستي و ديررس بودن صفات ثانويه جنسي مي شود.
در كشور ما يكي از دلايل مهم كوتاهي قد در كودكان و نوجوانان، كمبود روي است كه بيشتر ناشي از جذب ناكافي اين عنصر است. غلات و نيز غذاهاي حيواني مانند گوشت و تخم مرغ، لبنيات و غذاهاي دريايي مثل ماهي و ميگو سرشار از روي هستند. مصرف نان هايي كه به خوبي تخمير نشده‌اند يا در تهيه آنها از جوش شيرين استفاده شده است، از جذب روي و املاح معدني ديگر جلوگيري مي کنند و باعث كوتاهي قد در جوانان مي شوند. در واقع در غلات و به ويژه پوسته آن ها ماده‌اي به نام فيتات وجود دارد كه مانع جذب روي است. ولي در اثر تخمير، تجزيه مي شود و از بين مي رود.
با اين تفاسير درمي يابيد كه مصرف نان هايي كه به روش سنتي تهيه مي شوند و به خوبي تخمير مي شوند، بهترين منبع روزانه براي تامين روي هستند. امروزه مكمل هاي روي به صورت شربت هاي در داروخانه ها وجود دارند كه پزشكان براي كودكاني كه دچار كوتاه قدي و تاخير رشد هستند، تجويز مي كنند. علاوه بر روي، ويتامين‌ها و مواد معدني ديگر همچون ويتامين A، ویتامین B12، آهن و كلسيم براي رشد قد ضروري هستند.
قانون اصلی قد، مجموعه ای پیچیده از ژنتیک و محیط
ژنتیک + هورمون ها + تغذیه - استرس
