حسادت در کودکان
حِسادَت یا رَشک در معنای کلی ، احساسی است که هنگام کمبود نسبت به ویژگی، دستاورد یا داشته‌های برتر فردی دیگر روی می‌دهد و فرد حسود یا می‌خواهد که آن را داشته باشد و یا آنکه می‌خواهد دیگری آن را نداشته باشد. همچنین ممکن است حسادت از احساس عزت نفس پایین فرد ناشی شود که باعث مقایسهٔ اجتماعی نسبت به بالا خواهد شد که تصویر شخصی فرد را تهدید می‌کند: فرد دیگری چیزی دارد که فرد حسود داشتن آن را مهم تصور می‌کند. اما در رده سنی کودکان که مورد نظر ماست ، حسادت واكنشى هیجانى است كه از قریب دو سالگى آغاز مىشود و با رشد كودك، ممكن است تا بزرگسالى ادامه یابد و بر طبق الگوهاى مختلف فرهنگى، به صورتهاى متفاوتى جلوهگر شود.حسادتدركودك، پاسخى طبیعىاستبه محركهاوهنگامى ایجاد مىشود كه به اعتقاد وى، عاطفه یا محبتى را از دست داده باشد.در الگوى حسادت، غالبا نوعى ترس نیز وجود دارد; زیرا حسود احساس مىكند كه دیگرى عاطفه شخص مورد علاقه او را نسبتبه وى به خطر انداخته است و یا مقامى را كه او انتظار رسیدن به آن را داشته، دیگرى احراز كرده است.بنابراین، موقعیتى كه حسادت را برمىانگیزد، غالبا یك موقعیت اجتماعى است.
كودكان در ابتدا، از احساسات درونى خویش (حسادت) و علل پیدایش و پیامدهاى آن در رفتار خود، آگاهى زیادى ندارند و نمىدانند كه چرا رفتارهاى آنان تغییر كرده است.به عبارت دیگر، رفتارهاى آزار دهنده كودك حسود تا حد زیادى ناآگاهانه یا نیمه آگاهانه است، ولى با رشد عقلى بیشتر و نزدیك شدن به دوران بلوغ و نوجوانى و جوانى و پس از آن تا بزرگسالى و به دست آوردن تجربههاى درونى و بیرونى درباره علل و انگیزههاى رفتار حسادتآمیز خود، اینگونه رفتارها بیشتر آگاهانه مىشود و به همین دلیل، ازنظراسلام رفتارهاى حسادتآمیز، پس از بلوغ مورد تكلیف قرار مىگیرد و فرد وظیفه دارد به گونهاى آنها را مهار كند.
زمینههاى رشد حسادت
منشا محركهاى حسادت را باید در موقعیتها، شرایط خاص محیطى و روابط اجتماعى وبهخصوص دروجود اشخاص جست و جو كرد.بدینروى، در اینجا به برخى از آنها اشاره مىشود:
الف - شرایط خانواده و تفاوتهاى فردى
رقابت و همچشمى یكى از فرزندان نسبتبه سایر خواهران و برادران، كه گاه رقابت همشیرها نامیده مىشود، یكى از زمینههاى مساعد و عمده رشد حسادت در كودكان است و والدین آن را طبیعى و تقریبا غیر قابل اجتناب مىدانند. با توجه به چنین شرایطى، مىتوان گفت:
۱.اولین فرزند نسبتبه كودكان بعدى حسادت بیشترى از خود نشان مىدهد; زیرا او مدتها تمام محبت و مواظبت پدر و مادر را به خود اختصاص داده بود.ولى با تولد فرزند دوم، این فرصت از او گرفته مىشود و همین موجب تحریك حسادت او سبتبه او مىگردد.
۲.در میان كودكانى كه تفاوت سنى آنان بین ۱۸ - ۴۲ ماه است، بیش از سایر كودكان زمینه حسادت وجود دارد.بچه خردسال به هر مزیتى كه طفل بزرگ از آن برخوردار است، حسادت مىورزد و بچه بزرگتر از محبت و مواظبتى كه به بچه كوچكتر مىشود بدش مىآید.
۳.در خانوادههاى ۲ یا ۳ فرزندى، بیش از خانوادههاى پرجمعیتحسادت وجود دارد.
۴.والدینى كه به فرزندان خود توجه افراطى دارند و شدیدا نگران و مواظب آنها هستند، بیش از والدینى كه به كودكان خود توجه كمترى دارند با مشكل حسادت كودكانشان روبهرو هستند; زیرا این والدین براى پیشرفت فرزندان خود قوانین معینى وضع كردهاند و وقتى كه اطفال نتوانند خود را با آن منطبق سازند، مورد سرزنش پدر و مادر قرار مىگیرند.این فرزندان بیشتر اوقات با كودكانى كه پیشتر رفتهاند مقایسه مىشوند و این موجب برانگیخته شدن حسادت نسبتبه دیگر كودكان مىشود.
۵.در محیطهاى خانوادگى، كه مادران شیوه منظم و ثابتى در تربیت كودك خود ندارند و برخوردشان بىثبات و متغیر است، بیش از سایر خانوادهها، رفتارهاى حسادتآمیز مشاهده مىشود.
ب - برخوردهاى تبعیضآمیز
به طور كلى، امتیاز و تبعیض حسادت را به دنبال دارد.كسى كه نسبتبه دیگرى از امتیاز ویژهاى برخوردار است در معرض حسادت دیگران قرار مىگیرد; چنانچه در حدیثى از امام علىعلیه السلام آمده است: كل ذی رتبة سنیة محسود ; هر شخص داراى امتیاز و رتبه شایسته، مورد حسادت واقع مىشود.
برخى از پدران و مادران به دلایل گوناگون، بعضى از فرزندان را بر خواهران و برادران خود ترجیح داده، مورد توجه و محبتبیشترى قرار مىدهند; چنانچه گاهى جنسیت فرزندان عامل تبعیض مىگردد، به طورى كه مادران معمولا با پسران خود صمیمى بوده و پدران بیشترین محبتخود را متوجه دختران مىنمایند.در نتیجه، فرزندى كه از طرف یكى از والدین محبت و ملاطفت كمترى دریافتمىكند و شاهد رفتارى غیرعادلانه است، نسبتبه فرزند دیگر حسادت مىورزد و از وى متنفر مىشود.
همچنین زمانى كه والدین بیشترین تماس و نوازش خود را با تولد نوزاد جدید به وى اختصاص مىدهند، سایر فرزندان احساس مىكنند كه این نوزاد سبب بىمهرى و فراموشى آنان گردیده است.در نتیجه، به وى حسادت مىورزند.
ممكن است هریك از والدین برخى از فرزندان خود را به دلیل زیباتر، باهوشتر، زرنگتر، خون گرمتر، ساكتتر و یا عاطفىتر بودن و یا به دلیل معلولیت جسمى و ذهنى مورد محبتبیشترى قرار دهند و در نتیجه درخواستهاى این كودكان سریعتر مورد پذیرش سرپرستخانه واقع گردد و به اعمال و گفتار آنان علاقه بیشترى ابراز شود; چنین رفتارهایى براى سایر فرزندان، بىمهرى و تبعیضى آشكار تلقى گشته، آنان را به حسادت وامىدارد.به طور كلى، در صورت مشاهده رفتارهاى غیرعادلانه در خانواده، وجود حسادت شدید و پر دردسر، امرى اجتنابناپذیر است.
متاسفانه این رفتارها فقط در دوران كودكى، به خانه پدرى و خواهر و برادر محدود نمىشود و ریشههاى حسادت را براى آینده زنده نگه مىدارد و فرد را دچار مشكلات فراوانى مىكند.مثلا، ممكن است پس از ازدواج، نتواند تبعیض مادرزن خود را هرچه اندك باشد تحمل كند و نسبتبه دیگر داماد خانواده حسادت بورزد و موجب اختلافهاى خانوادگى و تلخشدن زندگى زناشویى و كانون گرم خانواده خود گردد.
آثار حسادت
از جمله آثار عمومى حسادت، كه در كودك و بزرگسال وجود دارد، خشم است.حسود فرد مورد حسادت واقع شده را هدف غضب خود قرار مىدهد; چنانچه از امام علىعلیه السلام نقل شده است: الحسود یغتاظ على من لا ذنب له ; حسود نسبتبه كسى كه هیچ گناهى ندارد خشمگین مىشود.تنها خطاى او برخوردارى از نعمتى است كه حسود از آن محروم مىباشد.حسود ممكن استبه دنبال حسادتى كه خشم او را بر افروخته حسادت خود را به طور مستقیم یا غیر مستقیم ظاهر سازد.
۱- واكنشهاى مستقیم: این نوع واكنش در رفتار كودكان بیش از بزرگسالان دیده مىشود.كسانى كه عواطف فرد مورد علاقه كودك را به خود جلب نمایند، معمولا مورد خشم و غضب وى قرار مىگیرند.براى مثال، اگر با تولد فرزند جدید، عواطف مادر از فرزند بزرگتر به نوزاد جلب شود، نوزاد مورد خشم كودك بزرگتر واقع مىشود.او در این هنگام، ممكن است قهر خود را با واكنشهاى لفظى علنى و روشن و یا حملات بدنى مثل گاز گرفتن، لگد زدن و هل دادن كودك تازه متولد شده آشكار سازد.
در برخى موارد، ممكن است كودك از درون به انجام كارهایى مانند دزدى و فریبكارى، كه از نظر اجتماعى ناپسند است، تحریك گردد تا شىء مورد علاقه خود را، كه در اختیار دیگرى است، به چنگ آورد.همچنین ممكن است كودكان نزد والدین خود از فرزندى كه از امكانات ویژهاى برخوردار استشكایت كنند و یا سعى نمایند شىء مطلوبى را كه در اختیار دیگرى است مورد تحقیر قرار داده، كم ارزش جلوه دهند و یا والدین خود را به دلیل تهیه نكردن آن سرزنش كنند.
در روایتى از امام علىعلیه السلام، به واكنش سریع و پرخاشگرانه حسود اشاره شده است: الحسود سریع الوثبة حسود زود پرخاش مىكند.
۲- واكنشهاى غیر مستقیم: رفتارهاى حسادتآمیز همیشه آشكار نیست; در برخى موارد، به ویژه در دوران پیش دبستانى و در سالهاى بالاتر، به گونههاى غیر مستقیم و پوشیده ظاهر مىشود.بنابراین، برخورد با این رفتارها تا حدى مشكلتر است.اعمال غیر مستقیم عبارتند از:
الف.بازگشتبه دوران شیر خوارگى و انجام رفتارهایى مناسب با سطوح اولیه رشد; مثل شب ادرارى و انگشت مكیدن;
ب.كوشش براى جلب توجه دیگران از طریق تظاهر به ترسهایى كه قبلا از او دیده نشده است، غذا نخوردن یا خواستن غذاهاى مخصوص، اظهار بیمارى بىمورد، تخریب و ویرانگرى، نافرمانى عمومى و ناسزاگویى، عیبجویى همراه با تظاهر به بىنیازى از محبت و توجه اطرافیان، خراب كردن اسباب بازىهاى خود و مانند آن;
ج.دیگر آزارى; مثل اذیت اطفال كوچكتر از خود، آزار جانوران، ایجاد نزاع بین بچهها و همانند اینها;
د.دست زدن به رفتارهاى ضد اجتماعى; مثل تكبر، تظاهر، تقلب، ترشرویى، گوشهگیرى و همچون آن.
گاهى كودك به نحو غیر عادى نسبتبه فرد مورد حسادت اظهار علاقه و محبت مىنماید و گاهى با انجام رفتارهاى مطلوب و جامعهپسند و جلب توجه والدین به سوى خود، سعى مىكند تا فرد مورد حسادت را شكست دهد.
در برخى از روایات به بعضى از واكنشهاى غیرمستقیم حسود اشاره شده است: امام صادقعلیه السلام به نقل از لقمان در ذكر نشانههاى حسود مىفرمایند: ...در پنهان، از فرد مورد حسادت بدگویى مىكند، اما در ظاهر، به چاپلوسى مىپردازد و هنگام مصیبت، شماتت مىكند.
آثار جسمى و روانى حسادت
حسادت گذشته از واكنشهاى مستقیم و غیرمستقیم نسبتبه دیگران، داراى آثار جسمى و روانى نامطلوبى در خود حسود نیز مىباشد كه در اینجا به برخى از آنها اشاره مىشود:
آثار جسمى حسد موضوعى استشایان توجه و تحقیق علمى بیشتر.فعل و انفعالات تنكردشناختى - همانند فعالیت غدد درونریز - و واكنش دستگاههاى عصبى هنگام بروز و ادامه یافتن این حالت هیجانى باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد.
در روایات بسیارى، آثار جسمى حسد مورد توجه قرار گرفته است.به عنوان مثال، در تعدادى از آنها آمده است كه حسادت بدن را ذوب مىكند. در بعضى دیگر، حسد به زنگار و بدن به آهن تشبیه شده است; همانگونه كه زنگار به تدریج موجب نابودى آهن مىگردد، حسد نیز بدن را از بین مىبرد. در اجتماع، به وضوح این آثار جسمى در افراد حسود مشهود است، اما گاهى به آن توجه نداریم و نمىدانیم كه از كجا ریشه گرفته است و فقط به درمان ظاهرى و برطرف كردن عوامل غیر واقعى مىپردازیم، ولى با كمى تفكر و مراجعه به مشاوران متخصص و دلسوز، مىتوان به ریشه پىبرد و آن را خشكاند.
آثار روانى حسد، به ویژه در سالهاى بالاى رشد، از اهمیت فراوانى برخوردار است. حسادت در سالهاى اولیه، رشد چندان عمقى ندارد و به همینرو، آثار آن زودگذر است و با از بین رفتن شرایطى كه باعثحسادت شده، آثار آن نیز از بین مىرود.به عنوان مثال، هنگامى كه یك اسباب بازى مورد علاقه كودكى قرار مىگیرد و با كودكى كه آن را در اختیار دارد درگیر مىشود، اگر اسباب بازى بشكند یا اسباب بازى را از آنها بگیریم، ممكن است مدتى بعد رفتار صلحآمیز از سر گرفته شود.ولى در سالهاى بالاتر، حسادت عمیقتر و پابرجاتر است و گاه چندین سال ادامه مىیابد. در این موارد، آثار روانى نامطلوب حسادت آشكار مىشود.این نكته در روایات متعدد مورد تاكید قرار گرفته و به آثارى از حسادت همچون اندوه مداوم اشاره شده است.حسود نسبتبه چیزى محزون است كه توانایى تغییر آن را ندارد.او از محرومیتخود رنج مىبرد، در حالى كه نه قدرت سلب آن نعمت را از دیگرى دارد و نه توانایى كسب آن را براى خود.حسادت حتى بهرهمندى فرد را از چیزهایى كه در اختیار دارد و لذت بردن از نعمتهاى موجود را از او سلب مىكند و بدینسان، او را از آسایش روانى محروم مىگرداند و در دراز مدت، موجب ابتلاى او به بیمارىهاى سخت روانى مىشود.
راههاى جلوگیرى از رشد حسادت
براى جلوگیرى از ظهور و رشد حسادت در كودكى، لازم است والدین توجه داشته باشند كه كودك را به دلیل حسادت مورد ملامت و سرزنش قرار ندهند، بلكه با برخوردهاى حساب شده، در حذف علتهاى آن گامهاى مؤثرى بردارند.والدین مىتوانند با خوددارى از تنبیه و كنار كشیدن ظاهرى خود، رفتار او را نادیده بگیرند و احساس ارزشمندى، شخصیت و محبوبیت را در او تقویت كنند. به عنوان مثال، براى كاهش حسادت كودك نسبتبه نوزاد، مىتوان پیش از تولد، كودك را از ورود وى آگاه ساخت و پس از تولد نیز در طول روز مدتى را با كودك بزرگتر سپرى نمود و او را مورد مهر و نوازش قرار داد.در مورد كودكان كوچكتر نیز مىتوان شیئى از طرف نوزاد به او هدیه داد و در نگهدارى و انجام كارهاى نوزاد او را سهیم كرد.
اگر والدین در برخورد با كودك، واكنشهاى حسادتآمیز وى را تشدید كنند و او را به شدت خشمگین سازند، تاثیرات منفى زیادى را در او ایجاد خواهند كرد.اگر والدین انتظار داشته باشند كه او هنگام حسادت، هیچ واكنشى نشان ندهد و هیجان درونى خود را نادیده بگیرد، در این صورت، به تدریج و به طور طبیعى، ممكن استشیوههاى دفاعى نامطلوبى براى مقابله با این موقعیتها در او شكل گیرد.همانگونه كه اشاره شد، بهترین راه از بین بردن زمینه حسادت در كودكان، به كارگیرى عدالت در بین فرزندان وتوجه ومحبتبههمهآنهاست.
هرگز فراموش نکنید
کودکان وقتی با سرزنش و انتقاد زندگی می کنند می آموزند بی اعتماد به خود باشند. وقتی با خشونت زندگی می کنند می آموزند که جنگجو باشند. وقتی با ترس زندگی می کنند می آموزند که بُزدل باشند. وقتی با ترحم زندگی می کنند می آموزند که به خود احساس ترحم داشته باشند. وقتی با تمسخر زندگی می کنند می آموزند که خجالتی باشند. وقتی با حسادت زندگی می کنند می آموزند که در خود احساس گناه داشته باشند. اما اگر با شکیبایی زندگی کنند بردباری را می آموزند. اگر با تشویق زندگی کنند اعتماد و اطمینان را می آموزند. اگر با پاداش زندگی کنند با استعداد بودن و پذیرندگی را می آموزند. اگر با تصدیق شدن زندگی کنند عشق را می آموزند. اگر با توافق زندگی کنند دوست داشتن خود را می آموزند. اگر با تایید زندگی کنند با هدف زندگی کردن را می آموزند. اگر با صداقت زندگی کنند حقیقت را می آموزند. اگر با انصاف زندگی کنند دفاع از حقوق را می آموزند. اگر با اطمینان زندگی کنند اعتماد به خود و اعتماد به دیگران را می آموزند. اگر با دوستی و محبت زندگی کنند زندگی در دنیای امن را می آموزند.
